PFOS in Jelsumer Feart – vragen en antwoorden

In de Jelsumer Feart en Lytse Feart is een hoge concentratie PFOS vastgesteld. De mogelijke risico’s die dit met zich meebrengt voor de volksgezondheid en het dieren- en plantenleven zijn op dit moment niet precies bekend. Op deze pagina geven we antwoorden op veelgestelde vragen. De vragen en antwoorden zijn gerangschikt op hoofdthema.  

Kies één van de hoofdthema's met vragen:

[[ toc ]]

Situatie Jelsumer Feart en Lytse Feart 

Waar is PFOS aangetroffen? 

PFOS is in te hoge concentraties aangetroffen in het slib en in het water van de Jelsumer Feart en de daarop aansluitende Lytse Feart. De Jelsumer Feart loopt tussen de Vliegbasis Leeuwarden en de Dokkumer Ie. De Lytse Feart verbindt de Jelsumer Feart en het dorp Jelsum. 

De bron van de verhoogde concentraties PFOS/PFAS in het oppervlakte- en rioolwater van de Jelsumer Feart bevindt zich op de militaire vliegbasis in Leeuwarden. Metingen van de PFOS/PFAS-waarden in het oppervlaktewater en de waterbodems maken dat duidelijk. We sluiten uit dat er naast de vliegbasis nog andere bronnen zijn. Dat zijn de belangrijkste conclusies van het brononderzoek dat is uitgevoerd door Wetterskip Fryslân. De resultaten hiervan zijn bekendgemaakt op 29 mei 2024.

Ons voornemen is de Jelsumer Feart te baggeren om deze op de vereiste diepte/breedte te brengen en daarmee ook de PFOS-verontreiniging weg te halen. We zullen eerst de onderzoeken naar de verspreiding van de PFOS en PFAS in de waterbodem en het water in het gebied rond de Jelsumer Feart afronden. Daarnaast is het van belang dat de vervuilingsbron op de vliegbasis gesaneerd wordt. Baggeren van de watergangen buiten de basis heeft pas zin als deze bron is aangepakt. Defensie werkt aan een plan voor de sanering op de vliegbasis en onderzoekt of er nog andere PFAS-bronnen op de vliegbasis aanwezig zijn. Vervolgens zullen we bepalen hoe en waar precies we waterbodems gaan baggeren. 

Hoe schadelijk zijn deze PFAS-stoffen? 

Omdat bij het gebruik van water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart mensen meer PFOS (PFAS) kunnen binnenkrijgen dan de norm, adviseert de GGD Fryslân dit water niet te gebruiken. Wat het exacte risico van de verontreiniging is kan de GGD nog niet zeggen, omdat de precieze gezondheidsrisico’s op dit moment nog niet bekend zijn en de onderzoeken van Wetterskip Fryslân en gemeente Leeuwarden nog steeds lopen.  

GGD Fryslân heeft uit voorzorg een aantal adviezen geformuleerd: 

  • Het water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart niet te drinken. 
  • Het water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart niet te gebruiken voor het besproeien van (moes)tuinen. 
  • Niet in de Jelsumer Feart en de Lytse Feart te zwemmen. 
  • Geen vis uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart te eten. 
  • (Huis)dieren geen water te laten drinken uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart.
  • Geen eieren te consumeren van (hobby)kippen die mogelijk water uit de Jelsumer Feart of Lytse Feart hebben gedronken. 

Voor deze adviezen kijkt de GGD naar langdurig gebruik van het water. Als je bijvoorbeeld een enkele keer in het water hebt gezwommen, is het extra gezondheidsrisico door PFOS in de Jelsumer Feart en de Lytse Feart volgens de GGD te verwaarlozen.  
 
Voor dieren gelden vergelijkbare adviezen stelt de GGD na overleg met de Gezondheidsdienst voor Dieren: laat dieren niet in de Jelsumer Feart en de Lytse Feart zwemmen en laat ze er niet uit drinken.  

Welke voorzorgsmaatregelen nemen jullie? 

Het belangrijkste op dit moment is het opvolgen van het advies van GGD Fryslân om het water niet te gebruiken. We hebben de waterinlaten tussen de Jelsumer Feart en poldersloten gesloten. Ook voeren we maatregelen uit om de wateraanvoer naar de omliggende polders te garanderen. Op verschillende plaatsen rond de Jelsumer Feart en de Lytse Feart zijn waarschuwingsborden geplaatst. 

Kan het waterschap de hele Jelsumer Feart niet afsluiten?  

Nee, helaas kun je de Jelsumer Feart niet afsluiten. Bij regen zal het gebied bovenstrooms van het gemaal problemen gaan ondervinden met wateroverlast, maar ook het gebied direct rondom de Jelsumer Feart zal dan last krijgen van het overtollige water.  

Kan het gemaal van de vliegbasis niet gewoon uitgezet worden om verdere vervuiling van de Jelsumer Feart te voorkomen?

Dit is overwogen maar is geen optie. Het waterschap moet het peil in de vastgestelde peilbesluiten handhaven om zo schade aan terreinen en gebouwen te voorkomen. Daarvoor moet er water afgevoerd uit het gebied achter het gemaal. Bij stopzetten van het gemaal ontstaat er wateroverlast op de vliegbasis en zal het overtollige water zich op andere wijze verspreiden en bodem of omgeving verontreinigen. Defensie maakt een plan hoe de bron van verontreiniging aan te pakken. Hiertoe worden in ieder geval de vervuilde grond op de blusplaats afgegraven en waterbodems gesaneerd. Ook doet Defensie onderzoek naar alle stoffen op de vliegbasis die mogelijk tot verontreiniging van het oppervlaktewater kunnen leiden.

PFAS en PFOS 

Wat voor stoffen zijn PFOS en PFAS? 

PFOS (perfluoroctaansulfonzuur) behoort tot de verzamelgroep PFAS (poly- en perfluoralkylstoffen). Dit zijn door de mens gemaakte stoffen die van nature niet in het milieu voorkomen. PFAS zijn sterke verbindingen die water, vet en vuil afstoten. Ze worden bijvoorbeeld verwerkt in cosmetische producten, regenkleding en pannen. Enkele stoffen binnen de PFAS-groep worden aangeduid als zeer zorgwekkende stoffen (ZZS), waaronder PFOS (perfluoroctaansulfonzuur). Hoge concentraties van deze stof hebben een negatief effect op het milieu en mogelijk op de gezondheid. De stof PFOS zat onder meer in het schuim van brandblussers. Het stofje is vrijwel onverwoestbaar en breekt niet af in de natuur. 

Hoe gedragen PFAS zich? Zitten ze vast aan deeltjes of lossen ze op in water?   

PFAS bestaat uit een grote groep van verschillende stoffen. Sommige daarvan hechten zich goed aan bodemdeeltjes; andere stoffen binnen de PFAS-groep lossen weer beter in water op. PFAS-moleculen bestaan in de basis uit een koolstofketen, met daaraan verbonden verschillende fluoratomen. De binding tussen koolstof en fluor is één van de sterkste verbindingen in de organische chemie. Ze zijn zeer persistent en blijven van alle synthetische stoffen het langst aanwezig in het milieu. 

De persistentie kan uitgedrukt worden in een halfwaardetijd (T½). Dit is de tijd dat het duurt voordat de concentratie van een (chemische) stof door afbraakprocessen met de helft is afgenomen. Voor de meeste PFAS is T½ niet bekend. Van wat wel bekend is, varieert de tijd van enkele dagen voor de PFAS met korte ketens tot enkele jaren voor de lange ketens, zoals PFOS, PFHxS en PFOA. Uit diverse onderzoeken is bekend dat er stoffen zijn die een T½ hebben tot meer dan 1000 jaar. Het gevolg van deze persistentie is, dat zonder afname van het gebruik, de belasting van en de concentraties in het milieu enkel zullen toenemen. De blootstelling van mens en dier zal als gevolg daarvan ook blijven toenemen.  

Eén van de andere eigenschappen van heel veel PFAS is dat deze erg goed oplosbaar zijn in water. Dat betekent dat de stoffen zich goed verplaatsen via dat water naar bodem, water en atmosfeer. Ook naar levende organismen via directe blootstelling en via de voedselketen.  

Hoe oud is de PFAS-norm?   

Vanuit het waterkwaliteitsspoor zijn er voor PFOS (0,65 ng/L), PFOA (48 ng/L) en GenX (118 ng/L) normen beschikbaar. De PFOS-norm is opgenomen in de RICHTLIJN 2013/39/EU VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 12 augustus 2013. Sinds dat moment geldt de norm voor PFOS voor wateren die aangewezen zijn als Kaderrichtlijn Water-lichaam. De norm van PFOA komt uit een advies van het RIVM in 2017. De huidige norm voor GenX stamt uit 2020.  

Sinds wanneer is PFOS verboden?   

De eerste PFAS die in Europa verboden werd, in 2009 in het Verdrag van Stockholm, is de stof perfluoroctaansulfonzuur (PFOS). Het Verdrag van Stockholm heeft als doel bescherming van mens en milieu door het beperken van productie en gebruik van persistente organische verontreinigende stoffen (POP's). Sinds 2020 is ook PFOA hierin opgenomen. In 2022 is besloten ook de stof perfluorhexaansulfonzuur (PFHxS) te verbieden met ingang van 2023.  

Welke acties worden er ondernomen om het gebruik van andere PFAS te verbieden? 

Nederland heeft in samenwerking met andere landen bij de Europese Commissie aangedrongen op een verbod op het gebruik van PFAS. Vanuit het Regionaal bestuurlijk overleg (RBO) noord wordt momenteel aan een brief gewerkt waarin we de minister oproepen er scherp op te zijn dat het PFAS-verbod ook daadwerkelijk doorgang vindt. Daarnaast wordt de minister gevraagd aandacht te hebben voor de toelating van PFAS in gewasbeschermingsmiddelen en het gesprek hierover aan te gaan met de Europese Commissie.  

Voor welke problemen stelt PFAS de waterschappen?  

PFAS zijn schadelijke stoffen die niet afbreken en zich opstapelen in het milieu. Het is niet voor niets dat de gezamenlijke waterschappen recent via hun Europese koepelorganisatie EurEau een dringende boodschap hebben gestuurd aan EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen om snel tot een verbod op het gebruik van PFAS te komen, omdat dit stoffen zijn die ons voor een groeiend milieuprobleem stellen.    

PFAS zijn overal in het milieu aanwezig. We worden er als mensen dan ook op veel manieren aan blootgesteld: via ons voedsel, de buitenlucht, (drink)water en consumentenproducten. Zuivering is zeer lastig, enorm kostbaar en leidt via reststromen tot verplaatsing van milieu- en gezondheidsrisico’s. Omdat PFAS zich opstapelt in het milieu, is een totaalverbod op alle PFAS-soorten de enige manier om de blootstelling hieraan te voorkomen Daarnaast is een strikte aanpak van nog bestaande (industriële) lozingen met PFAS noodzakelijk. In de oproep vraagt EurEau het voorstel te steunen voor een volledige en snelle restrictie voor de productie, het gebruik en de import van PFAS.   

Dit voorstel is momenteel in behandeling bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA). EurEau vindt dat de gemeenschap en burgers niet moeten opdraaien voor de kosten en risico’s verbonden aan de verontreiniging door PFAS, maar dat de vervuilers verantwoordelijk zijn en alternatieven moeten gebruiken.   

Meetresultaten 

Hoe is PFOS in de Jelsumer Feart ontdekt? 

De hoge concentratie PFOS in het water van de Jelsumer Feart is begin maart 2024 naar voren gekomen naar aanleiding van eerder onderzoek naar de waterbodem. Dit onderzoek is gedaan omdat Wetterskip Fryslân van plan is de Jelsumer Feart te baggeren. Dit is onderdeel van ons reguliere baggerprogramma. Jaarlijks baggeren we ongeveer 25 kilometer aan watergangen voor een goede aan- en afvoer van water. Wij laten voor iedere baggerklus altijd de kwaliteit van de waterbodem onderzoeken om te kunnen bepalen wat er met de bagger moet gebeuren: is die te hergebruiken op het land of moet die worden afgevoerd? 

De stappen: 

  • Uit het onderzoeksrapport van februari 2023 bleek dat er over een lengte van bijna 2 kilometer hoge concentraties aan PFOS in de waterbodem van de Jelsumer Feart zitten.  
  • Op basis van dit rapport hebben wij contact opgenomen met de Vliegbasis. Dit vanwege het vermoeden dat PFOS-houdend blusschuim dat hier jaren terug in gebruik was een mogelijke bron zou kunnen zijn. 
  • Met de kennis, gegevens en ervaring waar we op dat moment over beschikten, was het beeld dat het hier om een historische PFOS-vervuiling ging. Die zou zijn neergeslagen in het slib van de waterbodem en zich hebben gebonden aan de bagger. En dus niet aan het water, waardoor er ook geen urgent risico voor de waterkwaliteit zou zijn. 
  • Bij het baggeren kunnen PFOS-deeltjes vrijkomen in het water. Om veilig te kunnen baggeren was daarom meer onderzoek nodig. Na de zomer zijn afspraken gemaakt over vervolgonderzoek naar de waterbodem, inclusief de zij-armen van de Jelsumer Feart en het terrein van de Vliegbasis. De opdracht hiervoor is in december 2023 verleend. 
  • Omdat we onderzoek zouden gaan doen in een breder gebied, wilden we omwonenden actief informeren. Omdat hierbij ook vragen over gezondheidseffecten van PFAS in bagger zouden kunnen komen, is contact gezocht met GGD Fryslân. 
  • De GGD kon op basis van de gegevens van de waterbodem geen advies geven. Die had daarvoor gegevens van het oppervlaktewater nodig. Daarom hebben wij op 1 maart 2024 een waterkwaliteitsonderzoek gedaan. Dat was het moment dat de hoge PFOS-concentratie in het water van de Jelsumer Feart aan het licht kwam. 

Hoe betrouwbaar zijn de uitkomsten van de metingen?   

Sinds 1992 is het laboratorium van Wetterskip Fryslân voor een groot aantal verrichtingen geaccrediteerd door de Raad voor Accreditatie (RvA) volgens de eisen van NEN-EN-ISO 17025 onder registratienummer L110. Dit vormt een basisgarantie voor zorgvuldig uitgevoerd onderzoek. Jaarlijks toetst de RvA de accreditatie door een controlebezoek.  

Is dit nu een acute situatie of is dit bijvoorbeeld al tientallen jaren aan de gang?  

Het is heel lastig om te bepalen hoe lang de hoge concentraties PFOS/PFAS in de Jelsumer Feart al aanwezig is. We kunnen nog maar sinds een paar jaar PFOS/PFAS in de waterbodem meten en beoordelen. Metingen in het water kunnen we pas sinds februari 2024 uitvoeren. We hebben geen historische metingen van PFOS/PFAS in water en/of waterbodem.  

Wat betekent het wanneer de norm voor PFOS bijvoorbeeld 429 maal wordt overschreden?  

429 keer boven de norm betekent dat de concentratie PFOS 429 keer hoger is dan de Jaargemiddelde Milieukwaliteitsnorm (JG-MKN) van 0,65 ng/L is die wordt gebruikt binnen de Kaderrichtlijn Water. De concentratie PFOS op deze locatie is 279 ng/L. De norm is zo gesteld dat deze bescherming moet bieden voor organismen in het water. Als de norm ruim wordt overschreden is er een potentieel risico op nadelige effecten voor planten dieren die in het water leven.    

Focussen jullie nu niet te veel op PFAS/PFOS in alleen de Jelsumer Feart?   

Nee. Wij meten ook in de (directe) omgeving van de Jelsumer Feart (bijvoorbeeld sloten die in verbinding staan met de Jelsumer Feart), maar ook in de Dokkumer Ie en op de 24 hoofdlocaties van ons KRW-meetnet. Deze locaties liggen verspreid door ons beheergebied. De komende tijd doen we ook gericht PFAS-onderzoek in het water van 34 officiële zwemplaatsen in ons werkgebied en bij de tien vaste meetpunten in akkerbouwgebieden waar we regulier onderzoek doen naar gewasbeschermingsmiddelen in het water.  

De Lytse Feart is rond 2017 gebaggerd. De bagger is toen over nabijgelegen landbouwgrond verspreid. Is PFAS toen ook meegenomen in onderzoeken?  

Nee, PFAS wordt pas sinds 8 juli 2019 verplicht meegenomen in de beoordelingen van het waterbodemonderzoek.  

Resultaten visonderzoeken

De norm voor PFOS in vissen (blankvoorn) is 9,1 microgram per kilogram droge stof. Onderzoek naar onder andere PFAS in blankvoorn is eerder uitgevoerd in de Leijen (2020) en de Opsterlânske Kompanjonsfeart (2023). In de Leijen lag de aangetroffen waarde van PFOS in de blankvoorns met 9,4 microgram/kg net boven de norm. In 2023 werd in de Opsterlânske Kompanjonsfeart 3,7 microgram PFOS per kilogram in blankvoorns gemeten.  

In de afgelopen maanden zijn er in de Jelsumer Feart en/of Dokkumer Ie twee visonderzoeken uitgevoerd: een blankvoornonderzoek in opdracht van Wetterskip Fryslân en een palingonderzoek in opdracht van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN). De resultaten geven geen aanleiding om het huidige GGD-advies ‘eet geen vis uit de Jelsumer en Lytse Feart’ aan te passen.

Onderzoek blankvoorn (Wetterskip Fryslân):

In het voorjaar van 2024 zijn op vier locaties in de Jelsumer Feart en de Dokkumer Ie blankvoorns gevangen voor PFAS-onderzoek. Dit onderzoek is in opdracht van Wetterskip Fryslân uitgevoerd om vast te stellen of:

  1. de aangetroffen PFAS-concentraties in beide watergangen zich ophopen in organismen.
  2. de gemeten concentraties PFAS een risico zijn voor waterorganismen.

Voor PFOS is een Europees vastgestelde waterkwaliteitsnorm (biotanorm) beschikbaar. Maar waarom is er precies gemeten in blankvoorns? Blankvoorn is het standaard testorganisme voor dit type onderzoek. Daardoor is het mogelijk om de aangetroffen PFOS-concentraties in de blankvoorns te vergelijken met overeenkomstige onderzoeken in de rest van Nederland. Ook is blankvoorn een honkvaste vis, dus geen trekvis, en zeggen aangetroffen concentraties iets over de situatie ter plekke.

Op alle vier de onderzochte locaties werd de biotanorm (waterkwaliteitsnorm) van 9,1 microgram PFOS per kilogram droge stof overschreden. De maximale mate van overschrijding is in de Jelsumer Feart 18 keer hoger dan die in de Dokkumer Ie. Het is hiermee duidelijk dat PFOS zich ophoopt in de blankvoorns in de Jelsumer Feart en Dokkumer Ie en dat er potentiële risico’s zijn voor organismen die leven in het water.

Onderzoek paling (LVVN):

De resultaten van het blankvoornonderzoek zijn gedeeld met het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN). Dit ministerie heeft in de zomer van 2024, als onderdeel van hun jaarlijkse onderzoeksprogramma, een onderzoek laten uitvoeren naar de PFAS-concentraties in paling als consumptievis in de Dokkumer Ie tussen Miedum en Bartlehiem. Het onderzoeksgebied voor de paling ligt noordelijker dan de locaties waar de blankvoorns in de Dokkumer Ie zijn gevangen.

Het maximale PFOS-gehalte dat in consumptievis mag zitten, wordt in de gevangen palingen niet overschreden. De resultaten liggen in lijn met vergelijkbare onderzoeken in de grote rivieren.

Is er in de regio bovengemiddelde sterfte van vis?  

Hiervan heeft Wetterskip Fryslân geen meldingen gekregen. 

Overzicht onderzoeken

De betrokken partijen deden en doen er alles aan om snel een volledig beeld te krijgen van de omvang, verspreiding en de risico’s van de vervuiling. Hieronder geven we een opsomming van de onderzoeken die onder regie van Wetterskip Fryslân zijn en worden uitgevoerd: 

Aanvullende onderzoeken waterbodem: 

  • Aanvullend onderzoek eind februari 2024 fase 1: eind februari 2024 startte het aanvullende onderzoek naar de kwaliteit van de aanwezige sliblaag van watergangen op de vliegbasis en het terrein ten oosten van de vliegbasis. Uit de onderzoeksresultaten van het terrein ten oosten van de vliegbasis blijkt dat de waterbodem langs de Tjessingawei tussen de vliegbasis en het gemaal sterk verontreinigd is met PFOS. Hier moet het slib worden verwijderd en/of mag niet op de kant worden gelegd en moet worden afgevoerd. In de polder tussen de vliegbasis en de Meester P.J. Troelstraweg zijn geen verhoogde PFOS-concentraties aangetroffen in de waterbodem. In deze polder hoeft het slib niet te worden afgevoerd. De resultaten van het aanvullende onderzoek (fase 1) naar de waterbodem op de vliegbasis delen we op een later moment.
  • Aanvullend onderzoek 13 maart 2024 fase 1: op woensdag 13 maart 2024 is een aanvullend onderzoek uitgevoerd in de Jelsumer Feart, omliggende sloten en een deel van de Dokkumer Ie. Bij dit onderzoek gaat het om de waterbodem in het bovenstroomse deel van de Jelsumer Feart langs de Tsjessingawei (gedeelte tussen de vliegbasis en het gemaal) en dezelfde 3 bemonsteringsvakken als bij het eerste waterbodemonderzoek. Daarnaast vindt er aanvullend waterbodemonderzoek plaats in aanliggende sloten die in open verbinding staan met de Jelsumer Feart en hetzelfde waterpeil hebben als de vaart. Dat onderzoek gebeurt ook in een klein deel van de Dokkumer Ie. De Dokkumer Ie is als vaarweg in beheer van de provincie. 

    De resultaten van dit onderzoek geven aan dat de waterbodem in de Jelsumer Feart en de aangrenzende zijsloten (inclusief de eerste 500 meter van de Lytse Feart) matig tot sterk verontreinigd zijn met PFOS. Op deze locaties moet het slib worden verwijderd en/of mag niet op de kant worden gelegd en moet worden afgevoerd. Gelukkig zijn er in de waterbodem van de monding van de Dokkumer Ie, dus waar de Jelsumer Feart aansluit op de Dokkumer Ie, geen verhoogde PFOS-concentraties aangetroffen. 
  • Aanvullend onderzoek 15 april 2024 fase 2: vanaf maandag 15 april start de tweede fase van het aanvullende onderzoek naar de kwaliteit van de aanwezige sliblaag in het gebied rond de Jelsumer Feart en Lytse Feart. Twee weken lang worden monsters genomen van de waterbodem van sloten aan de noord- en zuidkant van de Jelsumer Feart en enkele sloten aan de zuidkant van de vliegbasis. Deze watergangen staan in verbinding met de Jelsumer Feart en Lytse Feart waar eerder in het slib en in het water te hoge concentraties PFOS zijn aangetroffen. Wanneer deze uitslagen voldoende zijn geanalyseerd brengen we deze naar buiten.
  • Aanvullend onderzoek 18 april 2024 fase 2: op dit moment laat het waterschap meer onderzoek doen naar de waterbodem aan de noord- en zuidkant van de Jelsumer Feart en enkele watergangen aan de zuidkant van vliegbasis. Wanneer deze uitslagen voldoende zijn geanalyseerd, brengen we deze naar buiten. Ook de resultaten van het aanvullende onderzoek (fase 1) naar de waterbodem op de vliegbasis delen we op een later moment.
  • Aanvullend onderzoek 29 april 2024 fase 2: Wetterskip Fryslân heeft tussen 15 april en 29 april 2024 de waterbodem (slib in de watergang) aan de noordkant (polder Jelsumer Oudland) en zuidkant (Leeuwarder Bos) van de Jelsumer Feart en enkele watergangen op de vliegbasis en aan de oost- en zuidkant van de vliegbasis laten onderzoeken. De resultaten van deze tweede fase van het aanvullende waterbodemonderzoek geven aan dat verhoogde PFOS-gehalten, naast de Jelsumer Feart, ook in het direct omliggende gebied worden aangetroffen. Het gebied waar verhoogde PFOS-gehalten in de waterbodem (slib) zijn gemeten ligt globaal tussen de Aldlânsdyk aan de noordkant en het Bilgaarderpaad aan de zuidkant. In het gebied ten zuidoosten van de vliegbasis en ten noorden van de Noorderbegraafplaats richting de Troelstrawei lijken de PFOS-gehalten in de waterbodem mee te vallen.
  • Aanvullend onderzoek 24 juni 2024 fase 3 en 4: Wetterskip Fryslân liet van 24 juni tot en met 28 juni 2024 de waterbodem (sliblaag) in de sloten aan de noord- en zuidkant van de Jelsumer Feart en rondom de vliegbasis Leeuwarden onderzoeken. In deze derde fase deden we in een ruimere schil onderzoek naar de kwaliteit van de aanwezige sliblaag. 

    Met het derde aanvullende onderzoek ware    n de grenzen van het gebied met PFOS (PFAS)-vervuiling in het bodemslib nog niet volledig in beeld gebracht. Daarom is vanaf 1 oktober 2024 een vierde aanvullend waterbodemonderzoek (fase 4) gestart om de verontreiniging in de waterbodem verder in kaart te brengen. 

    Vanaf 21 november 2024 is voor de begrenzing van de verontreiniging weer aanvullend waterbodemonderzoek (vervolg fase 4) uitgevoerd. De onderzochte sloten staan allemaal in verbinding met de Jelsumer en Lytse Feart.

  • Waterbodemonderzoek april 2025 fase 1:  fase 1 van het waterbodemonderzoek buiten de vliegbasis is afgerond. Met dit onderzoek is de omvang van het gebied in kaart gebracht met teveel PFAS/PFOS in de waterbodem. In dit gebied liggen uiteraard de Jelsumer Feart en Lytse Feart met de bekende hoge concentraties, de aanliggende hoofdwatergangen en de aangrenzende schouw- en overige wateren. Binnen de grenzen van dit gebied gelden beperkingen voor het verwerken van het vrijkomende materiaal (waterbodem en planten) bij onderhoud van de watergangen. Onder onderhoud verstaan wij het hekkelen, maaien en baggeren van de watergangen. Dit is noodzakelijk voor het goed functioneren van het watersysteem.

Ga voor meer informatie naar onze pagina met resultaten (onder andere kaarten) onderzoeken waterbodem. 

Onderzoeken waterkwaliteit: 

  • Eerste onderzoek 1 maart 2024: Om te bepalen of het oppervlaktewater van de Jelsumer Feart ook vervuild is met PFOS, hebben we op 1 maart 2024 op drie locaties watermonsters uit de vaart gehaald. Deze monsters zijn in ons laboratorium onderzocht. Uit dit onderzoek blijkt dat in het water van de vaart ook een hoge concentratie PFOS zit. GGD Fryslân adviseert aan de hand van de resultaten het water voorlopig niet te gebruiken. 
  • Tweede onderzoek 5 maart 2024: op dinsdag 5 maart 2024 startten we een tweede onderzoek naar de waterkwaliteit van de Jelsumer Feart en omliggende sloten. We namen hierbij op een groter aantal plekken monsters om een completer beeld te krijgen van de verspreiding van de PFOS en de mogelijke bron(nen). 
  • Derde onderzoek 12 maart 2024: op dinsdagmorgen 12 maart 202 zijn in de wateren in en rondom de Jelsumer Feart voor de derde keer watermonsters nemen. In totaal gaat het om 20 meetpunten. Het laboratorium van het waterschap onderzoekt de watermonsters op de aanwezigheid van PFAS.  
  • Vierde onderzoek  19 maart 2024: Op 19 maart is een vierde waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 19 locaties in en rondom de Jelsumer Feart. 15 locaties zijn nieuw en 3 locaties worden opnieuw onderzocht. Eén locatie wordt opnieuw bemonsterd, omdat het vorige monster van 12 maart 2024 niet geanalyseerd kon worden vanwege een organische verontreiniging. 
  • Vijfde onderzoek 26 maart 2024: op 26 maart is het vijfde waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 9 meetlocaties in de polder ten westen van de Lytse Feart. 
  • Zesde onderzoek 9 april 2024: op 9 april is het zesde waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 10 meetlocaties in de polder ten oosten van de Lytse Feart. 
  • Uitslagen onderzoeken 19 en 26 maart en 19 april 2024: de waterkwaliteitsonderzoeken bevestigen dat er in het water van de Jelsumer Feart en de Lytse Feart te hoge concentraties PFOS aanwezig zijn. De GGD Fryslân adviseert uit voorzorg het water uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart niet te gebruiken, omdat bij gebruik mensen en huis(dieren) meer PFOS (PFAS) kunnen binnenkrijgen dan de norm. 

    Vier meetpunten in de Jelsumer Feart zijn inmiddels meerdere keren onderzocht en laten in alle gevallen verhoogde PFOS-gehalten zien. Deze variëren van 64 tot 590 nanogram per liter en zijn gemiddeld 349 nanogram per liter, op basis van 17 individuele metingen. Ook op de meetpunten die op korte afstand van de Jelsumer Feart en in de Lytse Feart zijn onderzocht worden hoge PFOS-concentraties gevonden. 

    Nieuw is dat in sloten in de polders ten westen en oosten van de Lytse Feart ook hogere PFOS-gehalten zijn aangetroffen. De poldersloten stonden tot nu toe jaarlijks van ongeveer 1 april tot 1 oktober in open verbinding met de Lytse Feart. Normaal gesproken zet Wetterskip Fryslân voor het op peil houden van de polders in het drogere seizoen rond 1 april de waterinlaten open. Om verdere vervuiling van de omliggende polders te voorkomen houden we nu alle inlaten tussen de Jelsumer Feart en Lytse Feart en de poldersloten gesloten.

    Het gemeten PFOS-gehalte in de polderwateren is maximaal 62 nanogram per liter (westelijke polder) en 53 nanogram per liter (oostelijke polder) en is hier dus ook fors hoger dan de PFOS-norm van 0,65 nanogram per liter. Deze norm is zo gesteld om het waterleven te beschermen. De PFOS-norm wordt in de westelijke polder maximaal 95 keer overschreden. In de oostelijke polder is de overschrijding maximaal 82 keer. De uitkomsten van de metingen in de polders zijn voor GGD Fryslân geen reden om voor deze poldergebieden een aanvullend advies te geven.

  • Zevende onderzoek 17 april 2024: op 17 april is het zevende waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 10 meetpunten in het gebied rond de Jelsumer Feart. 

    De uitkomsten van deze metingen zijn voor GGD Fryslân geen reden om een aanvullend advies te geven.

  • Onderzoek tussen 17 april en 7 mei 2024: Wetterskip Fryslân heeft tussen 17 april en 7 mei 2024 op acht meetpunten in het gebied rond de Jelsumer Feart aanvullende monsters genomen van het oppervlaktewater. De uitkomsten van deze metingen zijn voor GGD Fryslân geen reden om een aanvullend advies te geven. 
  • Onderzoeken tot en met heden: ons laboratorium neemt tot op heden elke vier weken watermonsters in de Jelsumer Feart, Lytse Feart en de Dokkumer Ie. Zo houden we in de gaten hoeveel PFAS er in het water zit en hoe dat verandert over de tijd heen. Door dit regelmatig te meten op een aantal vaste plekken, krijgen we een goed beeld van de verschillen in PFAS-concentraties op verschillende locaties en momenten. Op deze manier kunnen we ook zien of maatregelen om de PFAS-verontreiniging op de vliegbasis te verminderen daadwerkelijk effect hebben.

    Uit de metingen (tot en met april 2025) blijkt dat de hoeveelheid PFOS in het water per plek verschilt. In de Jelsumer Feart vinden we de hoogste concentraties PFOS: daar werd tussen de 64 en 650 nanogram PFOS per liter gemeten. Gemiddeld kwam dat uit op 280 nanogram PFOS per liter, op basis van 30 watermonsters. In de Lytse Feart ligt het gemiddelde lager, namelijk op 117 nanogram PFOS per liter. De Dokkumer Ie heeft de laagste waarde, gemiddeld 6 nanogram PFOS per liter. Tot nu toe is er geen daling te zien in de hoeveelheid PFOS in het water.

    Naast de vaste meetplekken worden ook verschillende sloten in de polder regelmatig opnieuw onderzocht. Ook daar verschillen de PFOS-waardes tussen de bemonsteringen. Maar het is nog te vroeg om te zeggen of de hoeveelheid PFOS verandert over de tijd heen, of dat maatregelen, zoals het aanvoeren van schoner water, al effect hebben.

Ga voor meer informatie naar onze pagina met resultaten (onder andere kaarten) onderzoeken waterkwaliteit. 

Waterbodem en baggeren

Wanneer gaan jullie de Jelsumer Feart baggeren?

Wetterskip Fryslân had, voordat de PFAS-verontreiniging werd ontdekt, op de planning staan om de Jelsumer Feart uit te baggeren. Ook het baggeren van de hoofdwatergangen in het gebied stond voor 2025 op de planning. We gaan de hoofdwatergangen in het met PFAS belaste gebied dit jaar niet baggeren. Ook weten we nog niet wanneer we ze wel gaan baggeren. Eerst moet de bron op de vliegbasis voldoende verwijderd worden.

De baggerspecie binnen het verontreinigingsgebied mag niet worden verwerkt op de kant. Dit is geregeld in het Handelingskader voor hergebruik van PFAS-houdende grond en baggerspecie (december 2023). Voor PFOS en overige PFAS geldt de norm dat baggerslib met meer dan 3 microgram per kilogram droge stof niet mag worden verspreid op de kant. 

Het waterschap onderzoekt aan de hand van de begrenzingskaart wat er met de verontreinigde waterbodem moet gebeuren en stemt dit af met gemeente en Defensie. Daarnaast zorgen we voor het jaarlijkse onderhoud van de hoofdwatergangen in het gebied. Dit jaarlijkse onderhoud heeft in 2024, weliswaar aangepast, ook plaatsgevonden. De vrijkomende hekkelspecie is toen afgevoerd.

Hebben jullie de vervuilde waterbodem in het gebied in beeld?

Wetterskip Fryslân heeft fase 1 van het waterbodemonderzoek buiten de vliegbasis afgerond. Met dit onderzoek is de omvang van het gebied in kaart gebracht met teveel PFAS/PFOS in de waterbodem. In dit gebied liggen uiteraard de Jelsumer Feart en Lytse Feart met de bekende hoge concentraties, de aanliggende hoofdwatergangen en de aangrenzende schouw- en overige wateren. Binnen de grenzen van dit gebied gelden beperkingen voor het verwerken van het vrijkomende materiaal (waterbodem en planten) bij onderhoud van de watergangen. Onder onderhoud verstaan wij het hekkelen, maaien en baggeren van de watergangen. Dit is noodzakelijk voor het goed functioneren van het watersysteem.

Onderzoeken naar onderhoud
In de komende periode (april tot en met circa eind mei 2025) laat de gemeente Leeuwarden onderzoek doen naar PFAS in de directe invloedssfeer van de Jelsumer Feart, Lytse Feart en de eerste hoofdwatergang richting de Dokkumer Ie. Het doel van de het onderzoek is om te laten zien welke invloed de PFAS-vervuiling op de landbodem heeft. Ook legt het onderzoek de (milieuhygiënische) kwaliteit van de grond en het grondwater vast met betrekking tot PFAS. Ook wordt onderzocht hoe de vervuiling zich verspreidt van waterbodem en oppervlaktewater naar de landbodem. De resultaten van de onderzoeken worden gebruikt om de omvang en de manier van verwerken te bepalen.

Hoe groot is het gebied waarvan de waterbodem is verontreinigd?

Op de onderstaande kaart is het gebied weergeven waarvan de waterbodem is verontreinigd met PFAS/PFOS.

20250424 Kaart grens resultaten waterbodemonderzoek fase 1 en onderzoeksgebied
Op de kaart is de grens van het gebied waar de waterbodem is onderzocht met een onderbroken zwarte lijn weergegeven. Het gebied waar de waterbodem is belast met PFAS is lichtgroen ingekleurd met een rode lijn als grens. Deze rode grens is ingetekend op basis van de huidige onderzoeksresultaten, maar kan in de praktijk iets afwijken. Klik op de afbeelding voor een vergroting. 

Het gebied met een verontreinigde waterbodem is in totaal circa 1100 hectare groot. Buiten de vliegbasis is het verontreinigde gebied circa 700 hectare groot.

Het verontreinigingsgebied buiten de vliegbasis bestaat uit drie verschillende ‘clusters’:

  1. Noordoostkant vliegbasis: het gebied ten noordoosten van de vliegbasis tussen Bilgaard-Zuid, de Dokkumer Ie (aan de oostkant) en de Coarnjumer Feart (aan de noordkant).
  2. Noordwestkant vliegbasis: het gebied dat globaal ligt tussen de Skrédyk en de vliegbasis.
  3. Zuidkant vliegbasis: het gebied ten zuiden van de vliegbasis waarbij de zuidelijke grens globaal wordt gevormd door de Poptawei, de wijk Westeinde en de Noorderbegraafplaats.

Kan ik de uitslagen van jullie waterbodemonderzoek ontvangen?

Wil je weten wat de uitslagen van het waterbodemonderzoek zijn op jouw eigen perceel of percelen? Dan kun je de gegevens opvragen bij Sjors Hoekstra, ontwerpcoördinator baggeren bij Wetterskip Fryslân, via telefoon 058-292 2222 of e-mail: info@wetterskipfryslan.nl.

Hoe weten jullie zeker dat de grens van de vervuilde waterbodem in beeld is?

Het met PFAS verontreinigde water dat vanaf de vliegbasis in de Jelsumer Feart terechtkomt is via stroming in dit gebied verspreid. Alle watergangen staan met elkaar in verbinding. PFAS lost op in water en slaat dan elders weer neer. De grens op de kaart is strak ingetekend, maar kan in sommige gevallen iets anders lopen door de verspreiding via het water. We hebben ook waterbodemmonsters buiten het grensgebied genomen. Deze monsters bevatten geen overschrijdingen van de geldende norm (meer dan 3 microgram PFOS per kilogram droge stof). Daarnaast stromen de watergangen buiten het grensgebied natuurlijk in een andere richting, omdat ze in andere peilgebieden liggen. Zo stroomt het water boven de Coarnjumer Feart richting het zuiden en kan de verontreiniging zich hier niet verder verspreiden naar het noorden.

Andere PFAS-stoffen

Zijn er ook andere stoffen uit de PFAS-familie onderzocht?  

Ja, naast PFOS zijn ook 29 andere stoffen binnen de PFAS-groep in de watermonsters geanalyseerd. Vanuit het waterkwaliteitsspoor zijn er voor PFOS (0,65 ng/L), PFOA (48 ng/L) en GenX (118 ng/L) normen beschikbaar. GenX meten we als Wetterskip Fryslân niet. PFOA is in alle gevallen lager dan de norm. PFOS is in alle gevallen boven de norm aanwezig in het oppervlaktewater op de onderzochte locaties in de Jelsumer Feart en directe omgeving.    

Hoe zit het met andere PFAS-stoffen in de omgeving van de Jelsumer Feart? 

Wetterskip Fryslân heeft tussen 1 en 12 maart 2024 ook onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van 29 andere stoffen uit de PFAS-familie in het oppervlaktewater van de Jelsumer Feart en omgeving. Net als bij PFOS vond het waterschap in de Jelsumer Feart en Lytse Feart een sterke tot ernstige PFAS-verontreiniging met gehalten die variëren tussen de 214 en 858 nanogram per liter. De concept-PFAS-norm vanuit de Kaderrichtlijn Water is 4,4 nanogram per liter en is gebaseerd op 24 stoffen uit de PFAS-familie. 

De hoogste PFAS-overschrijding, namelijk 193 keer de PFAS-norm, is aangetroffen op het meetpunt direct ten oosten van de vliegbasis. Op de meetpunten die niet in de Jelsumer Feart, de aangrenzende sloten en de Lytse Feart liggen zijn normoverschrijdingen tot maximaal 11 keer de PFAS-norm gemeten. 

De algemene conclusie is dat op de meetlocaties in en rond de Jelsumer Feart de PFAS-gehalten duidelijk hoger zijn dan op overige meetpunten die tot nu toe zijn onderzocht in het werkgebied van Wetterskip Fryslân. 

Onderzoek naar de bron 

Wat zijn de resultaten van het brononderzoek?

De resultaten van ons brononderzoek en de veelgestelde vragen en antwoorden hierover vind je op de pagina 'resultaten brononderzoek'.

Is ook breder gekeken naar een causaal verband tussen PFAS en vliegvelden?   

Ja, wij hebben contact gezocht met waterschappen waar (grotere) vliegvelden (bijvoorbeeld Schiphol) in het beheergebied liggen. Dit onderdeel loopt nog.   

Mogelijk onttrekkingsverbod en maatregelen wateraanvoer polders

Waarom is een onttrekkingsverbod eigenlijk nodig?

In de Jelsumer Feart en Lytse Feart bij Leeuwarden zijn in de waterbodem en recent in het oppervlaktewater te hoge concentraties PFOS vastgesteld. Daarom hebben we alle waterinlaten tussen deze vaarten en de poldersloten tot nu toe dicht gehouden. Zo willen we voorkomen dat vervuild water de omliggende polders instroomt. Deze maatregel kan, als het straks droger wordt, leiden tot een lager waterpeil. Een té laag peil kan zorgen voor schade aan percelen en funderingen van gebouwen. Om deze schade te voorkomen, stellen we mogelijk in de komende periode een onttrekkingsverbod in voor de polders rond de Jelsumer en Lytse Feart.

Wat doen jullie er zelf aan om voldoende water aan te voeren?

Voor de polders ten zuiden en direct ten noorden van de Jelsumer Feart hebben we van woensdag 22 tot en met donderdag 30 mei 2024 maatregelen uitgevoerd. Om zo voldoende water vanuit de Kalkvaart en Dokkumer Ie naar deze polders aan te voeren. Een onttrekkingsverbod is voor de zuidelijke polders naar verwachting niet meer nodig. 

Voor de polders ten noorden van de Jelsumer Feart en Lytse Feart voeren we via alternatieve routes water aan vanuit de Dokkumer Ie en Stienzer Feart. We hebben hier te maken met langere aanvoerroutes van water door bemalingsgebieden met verschillende waterpeilen. Daarom zijn naast alternatieve inlaten ook pompen nodig. We bespraken de mogelijke maatregelen tijdens een meedenksessie op donderdagmiddag 25 april 2024 in dorpshuis van Koarnjum met de grondeigenaren in dit gebied. Zodat kwamen we met inbreng van de gebiedskennis met elkaar tot een optimaal plan. De maatregelen zijn uitgevoerd tussen dinsdag 4 juni en circa vrijdag 14 juni 2024.

Een onttrekkings- of beregeningsverbod voor de noordelijke polders wordt met de aanleg van de pompen wel uitgesteld, maar kunnen we nog steeds instellen als het een hele droge zomer wordt.

Ga naar de pagina met meer informatie over de maatregelen wateraanvoer polders.

Kunnen jullie garanderen dat er met de door jullie voorgestelde maatregelen schoon water in het gebied komt?

Voorop staat dat we in de polders geen water willen inlaten met hoge PFOS/PFAS-concentraties. Het oppervlaktewater van de Dokkumer Ie is door ons bemonsterd en ook richting de Kalkvaart neemt de PFOS- en PFAS-concentratie dermate af dat het water veel schoner is dan de Jelsumer of Lytse Feart. De Koarnjumer Feart en Stienzer Feart zijn op woensdag 17 april 2024 door ons bemonsterd op PFAS. De conclusie is dat alle gemeten PFOS-concentraties in de Dokkumer Ie, Koarnjumer Feart, Stienzer Feart en Kalkvaart van dezelfde orde van grootte zijn als de waarden die in  de rest van Fryslân voorkomen. Inlaten van water vanuit deze vaarten in de polders is daarom verantwoord.

Wat kan ik zelf doen om voldoende water te houden voor mijn gewassen?

We hopen dat je met de vooraankondiging voldoende tijd hebt om in te spelen op een mogelijk onttrekkingsverbod. We adviseren je om alvast maatregelen te nemen om zoveel mogelijk regenwater vast te houden op jouw grond/terrein. Je kunt bijvoorbeeld bochtstukken op drainage-einden zetten. Zulke maatregelen passen agrariërs in de zandgebieden van Fryslân ook toe.

Bij wie kan ik terecht met vragen over het mogelijke onttrekkingsverbod en de maatregelen in de polders?

Heb je vragen of krijg je graag advies over maatregelen om regenwater vast te houden? Neem dan contact op onze planvormer Jan van der Velde. Heb je vragen over het onttrekkingsverbod?  Neem dan contact op met onze rayonbeheerder Martinus Hannema. Hij is bereikbaar via  via telefoon 058-292 2222 of mail: info@wetterskipfryslan.nl. 

Najaarsonderhoud (hekkelen)

Kan ik dit najaar de planten uit de sloot (laten) verwijderen?

Net als vorig jaar 2024 vragen we alle perceeleigenaren met een sloot in het lichtgroene gebied op de onderstaande kaart om voorlopig geen planten of bagger uit de sloot te halen en op de kant te leggen. De waterbodem is daar verontreinigd met PFAS. Wacht met onderhoud tot nader bericht. In juni 2025 sturen we een brief met instructies over het onderhoud en wat te doen met de baggerspecie.

Bekijk de kaart waterbodem april 2025
Op de kaart is de grens van het gebied waar de waterbodem is onderzocht met een onderbroken zwarte lijn weergegeven. Het gebied waar de waterbodem is belast met PFAS is lichtgroen ingekleurd met een rode lijn als grens. Deze rode grens is ingetekend op basis van de huidige onderzoeksresultaten, maar kan in de praktijk iets afwijken. Klik op de afbeelding voor een vergroting. 

De gemeente onderzoekt de waterplanten
In de komende periode (april tot circa eind mei 2025) laat de gemeente Leeuwarden onderzoek doen naar PFAS in de directe invloedssfeer van de Jelsumer Feart, Lytse Feart en de eerste hoofdwatergang richting de Dokkumer Ie. Het doel van de het onderzoek is om te laten zien welke invloed de PFAS-vervuiling op de landbodem heeft. Ook legt het onderzoek de (milieuhygiënische) kwaliteit van de grond en het grondwater vast met betrekking tot PFAS. Ook wordt onderzocht hoe de vervuiling zich verspreidt van waterbodem en oppervlaktewater naar de landbodem. De resultaten van de onderzoeken worden gebruikt om de omvang en de manier van verwerken te bepalen.

Ik heb al najaarsonderhoud uitgevoerd. Wat moet ik doen?

Het kan zijn dat je in het lichtgroene gebied van de bovenstaande kaart al najaarsonderhoud hebt uitgevoerd. Dan vragen we je om dit bij Wetterskip Fryslân te melden via telefoon 058-292 2222 of mail: info@wetterskipfryslan.nl. We kijken dan in overleg naar oplossingen.

Hoe komt het dit jaar met de schouw in het met PFAS vervuilde gebied?

In het gebied rondom de Jelsumer Feart en de Lytse Feart liggen kleinere sloten en vaarten. Deze worden elk jaar door verschillende partijen onderhouden: provincie Fryslân, gemeente Leeuwarden, Wetterskip Fryslân en particulieren met een onderhoudsplicht. Voor een goede aan- en afvoer van het water is jaarlijks slootonderhoud nodig. Wetterskip Fryslân controleert vanaf 1 november of dit onderhoud is uitgevoerd, dit noemen we de schouw. We houden dit jaar bij de schouw in dit gebied rekening met de bijzondere omstandigheden.

Informatie voor agrariërs: hekkelen, bemesten, drinken vee

Als ik wil bemesten met de sleepslang mag ik de mest dan aanlengen met slootwater?

De GGD heeft alleen het gebruik van het water van de Jelsumer Feart en de Lytse Feart afgeraden. Water uit de ander boezemvaarten mag wel gebruikt worden, dus ook voor het aanlengen van mest. Ook mag uit poldersloten water geput worden, zolang er geen onttrekkingsverbod is afgekondigd. De voorkeur ligt bij gebruik van boezemwater. In het algemeen geldt dat gebruik van boezem- of slootwater altijd voor eigen risico is.

Mogen mijn koeien nog wel uit de sloot drinken?

De GGD heeft alleen het drinken van het water van de Jelsumer Feart en de Lytse Feart afgeraden. Drinken uit de poldersloten mag wel. In het algemeen geldt dat gebruik van boezem- of slootwater altijd voor eigen risico is.

Kan er ook per bedrijf langs de Jelsumer en Lytse Feart nader onderzoek gedaan worden?

Voor een goed beeld van de verontreiniging is het niet nodig om meer locaties te onderzoeken en het ontbreekt ons aan laboratoriumcapaciteit om ieder perceel te onderzoeken. Ons onderzoek is gericht op het in beeld krijgen van de mate van verontreiniging rond de Jelsumer en Lytse Feart en omgeving. Hiervoor doen we gericht onderzoek op bepaalde locaties. De overzichtskaarten geven voldoende inzicht in hoe de verontreiniging in het water en de waterbodem zich verspreid heeft. De meest recente kaarten met meetgegevens vindt je op de pagina met onderzoekskaarten Jelsumer Feart en omgeving.

De gemeente Leeuwarden heeft op relevante locaties onderzoek gedaan naar de verontreiniging in de bodem en het grondwater. Gelukkig blijken de gehaltes tot nu toe daarin lager dan verwacht. Op basis van de huidige gegevens is er momenteel geen aanleiding tot gedetailleerd onderzoek op alle percelen.

Kan er een project opgezet worden om collectief met bochtstukken op  de drainage meer regenwater vast te houden?

De situatie verschilt per agrariër en wij weten niet goed in welke staat de uiteinden van de drainage zijn en of daar iets aan te koppelen is. Verzoek is om dat als boeren in het gebied zelf of gezamenlijk op te pakken.

Wat moet ik doen bij het jaarlijkse najaarsonderhoud (hekkelen)?

Kijk hiervoor onder het kopje najaarsonderhoud (hekkelen).

Informatie en vragen

Waar zijn de uitkomsten van onderzoeken terug te vinden?  

Op de pagina met kaarten onderzoeken Jelsumer Feart vind je de meetpunten en resultaten bij de onderzoeken naar de waterbodem en waterkwaliteit.    

Hoe worden omwonenden op de hoogte gehouden?  

Wetterskip Fryslân, de gemeente Leeuwarden en GGD Fryslân hebben op donderdag 7 maart 2024 een bewonersbijeenkomst gehouden. Daar zijn de omwonenden geïnformeerd over de PFOS-verontreiniging en de stappen die we zetten.  

Omwonenden en grondeigenaren in de buurt van de Jelsumer Feart en de Lytse Feart zijn op 6 maart en op 21 maart 2024 per brief op de hoogte gebracht van de uitkomsten van wateronderzoeken en de GGD-adviezen die hieruit volgden.   

In het vervolg worden betrokkenen door Wetterskip Fryslân, gemeente Leeuwarden en GGD Fryslân worden bijgepraat via digitale updates. Deze updates en aanmeldmogelijkheid voor de updates staan op: www.wetterskipfryslan.nl/jelsumerfeart.  

(Om je aan te melden klik je op het blokje ‘Updates’. Daarna vindt je in de rechterzijbalk de aanmeldmogelijkheid. Na je aanmelding ontvang je, zodra er een nieuwe update wordt gepubliceerd, de update in je mailbox. Heb je niet of moeilijk de beschikking over een mailadres en wil je toch op de hoogte blijven? We vragen je dan om iemand in je omgeving bereid te vinden om de updates in de mail te ontvangen en met jou te delen. Wens je toch een andere oplossing? Bel dan met het Klantencontactcentrum van Wetterskip Fryslân: telefoon 058-292 22 22 of mail naar: info@wetterskipfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur.) 

Waar kan ik terecht met vragen? 

  • Vragen over gezondheid in relatie tot PFOS? Je kunt met de GGD Fryslân contact opnemen via telefoonnummer 088-229 92 22 en mail: mmk@ggdfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 16.30 uur. Veelgestelde vragen over publieke gezondheid vind je op www.ggdfryslan.nl/jelsumerfeart. 
  • Vragen over de gezondheid van (huis)dier(en)? Neem contact op met je dierenarts als je abnormale effecten of symptomen opmerkt bij (huis)dier(en). 
  • Vragen over het waterbodem- en waterkwaliteitsonderzoek? Je kunt contact opnemen met ons klantencontactcentrum via telefoonnummer 058-292 22 22 of mail je vraag naar: info@wetterskipfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur. 
  • Vragen over het brononderzoek? De veelgestelde vragen daarover staan op onze pagina 'resultaten brononderzoek'.  Staat je vraag er niet bij? Neem dan contact opnemen met ons klantencontactcentrum via telefoonnummer 058-292 22 22 of mail je vraag naar: info@wetterskipfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur. 
  • Algemene vragen over het landbodem-, grondwater- of eierenonderzoek of PFAS in de gemeente Leeuwarden? Op www.leeuwarden.nl/PFAS vind je de meestgestelde vragen. Je kunt ook bellen met de gemeente via telefoonnummer 14 058. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur. 
  • Vragen aan Defensie Leeuwarden? Je kunt bellen met Defensie via telefoon 058-234 6700 of mailen met: communicatie@mindef.nl.

Meer informatie over PFAS: https://www.rivm.nl/pfas/vraag-antwoord(externe website)