Resultaten brononderzoek

Veelgestelde vragen en antwoorden

Wat is de belangrijkste conclusie van het brononderzoek?

De bron van de verhoogde concentraties PFOS/PFAS in het oppervlakte- en rioolwater van de Jelsumer Feart bevindt zich op de militaire vliegbasis in Leeuwarden. Metingen van de PFOS/PFAS-waarden in het oppervlaktewater en de waterbodems maken dat duidelijk. We sluiten uit dat er naast de vliegbasis nog andere bronnen zijn. Dat zijn de belangrijkste conclusies van het brononderzoek dat is uitgevoerd door Wetterskip Fryslân. De resultaten hiervan zijn bekendgemaakt op 29 mei 2024.

Wat was de aanleiding voor het brononderzoek?

Begin maart 2024 kwamen uit ons onderzoek van het oppervlaktewater te hoge concentraties PFOS in het oppervlaktewater van de hele Jelsumer Feart bij Leeuwarden naar voren. Dit was de directe aanleiding om het brononderzoek te starten. We wisten al eerder dat de waterbodem sterk verontreinigd was met PFOS. Tijdens een onderzoek (rapportage: februari 2023) in opdracht van Wetterskip Fryslân in de Jelsumer Feart bij Leeuwarden zijn over een lengte van bijna 2 kilometer hoge concentraties PFOS aangetroffen in de waterbodem. Dit onderzoek is gedaan omdat we van plan waren de Jelsumer Feart te baggeren voor een goede aan- en afvoer van water.

Hoe zijn jullie bij het brononderzoek te werk gegaan?

Doel van het brononderzoek was het opsporen van de bron(nen) die de PFOS-verontreiniging in de waterbodem en het oppervlaktewater veroorzaakt. Het bepalen van de bron is nodig om lozingen van PFAS, waaronder PFOS, in de Jelsumer Feart stoppen. We werkten volgens een stappenplan, waarbij we telkens bedrijven konden uitsluiten als vervuilingsbron. Toezichthouders van Wetterskip Fryslân onderzochten in de periode maart tot en met april 2024 vijf verschillende bedrijven en terreinen aan en/of in de buurt van de Jelsumer Feart. Van elk bedrijf/terrein zijn de actuele en historische activiteiten en de bijbehorende risico’s op PFOS-/ PFAS-vervuiling van de Jelsumer Feart onderzocht. Tijdens het brononderzoek zijn deze vijf bedrijven uitgesloten als vervuilingsbron. Uiteindelijk kwamen we door het uitsluiten van deze bedrijven en de metingen op de vliegbasis tot de conclusie dat de vervuilingsbron zich op de vliegbasis bevindt. Hier hebben wij in maart en april 2024 monsters genomen en geanalyseerd en geconstateerd dat er PFOS/PFAS wordt geloosd. Na het opstellen van een rapport is daarmee het brononderzoek afgerond.

Wat kunnen jullie zeggen over de PFOS- en PFAS-waarden die zijn aangetroffen op de vliegbasis?

Op de vliegbasis zijn de PFOS-gehaltes op sommige plekken nog veel hoger dan de waarden die we eerder hebben aangetroffen in de Jelsumer Feart.

In de Jelsumer Feart registreerden we eerder in het oppervlaktewater een hoogste score van 590 nanogram PFOS per liter. Dat was al dik 900 keer de KRW-norm van 0,65 nanogram/liter. 

In het oppervlaktewater van de hoofdwatergang op de vliegbasis lag de hoogste piek op 8800 nanogram/liter PFOS. De PFOS-norm wordt daarmee 13.500 keer overschreden. 

In het rioolstelsel lag de hoogste score op 1300 nanogram/L PFOS (2000 keer de norm). 

Bij de metingen in de olie- en slibafscheiders (putten waarin olie en bezinksel worden gescheiden van het afgevoerde water) lag de hoogste PFOS-waarde op 126 ng/L PFOS (200 keer de norm).

We troffen op de vliegbasis ook andere stoffen uit de PFAS-groep aan in doseringen die duidelijk te hoog zijn. De hoogste waarde is gemeten in dezelfde hoofdwatergang waarin ook de hoogste PFOS-waarde is gemeten: 10725 nanogram/liter PFAS (let op: dit is dus inclusief de 8800 nanogram/liter PFOS.)

Wat is de exacte vervuilingsbron op de vliegbasis?

We weten dat er lozingen zijn op het oppervlaktewater verspreid over het hele terrein en in alle bemonsterde afvoeren van de vliegbasis. Vliegbasis en Rijksvastgoedbedrijf moeten nu zelf de exacte oorzaak of oorzaken waardoor PFAS en/of PFOS in de lozingen zit achterhalen. Of de actuele lozingen een gevolg zijn van PFAS-houdende stoffen die nog steeds in gebruik zijn, of dat het hier alleen om uit- of afspoeling van historische verontreiniging via bodem of het terrein van de vliegbasis gaat, kan het waterschap niet met zekerheid vaststellen. Bekend is dat op de vliegbasis in het verleden jarenlang is gewerkt en geoefend met blusschuim met PFOS/PFAS.

Waarom spreken jullie nu wel over uitwisseling van PFOS/PFAS tussen bodemslib en oppervlaktewater en eerder niet?

Met de kennis, gegevens en ervaring waarover we vorig jaar beschikten, was het beeld dat het hier om een historische PFOS-vervuiling ging. Die zou zijn neergeslagen in het slib van de waterbodem en zich hebben gebonden aan de bagger. En dus niet aan het water, waardoor er ook geen urgent risico voor de waterkwaliteit zou zijn. Toen begin maart 2024 aan het licht kwam dat we ook hoge PFOS- en PFAS-concentraties in het oppervlaktewater aantroffen, werd duidelijk dat PFAS en PFOS veel mobieler zijn in het milieu dan eerst werd verondersteld.

Wat kunnen we zeggen over het grondwater op de vliegbasis?

Wetterskip Fryslân (en ook de gemeente) hebben op de vliegbasis geen metingen gedaan aan het grondwater. Dat is aan de Rijksvastgoeddienst.

Waarom heeft het opstellen van het rapport zo lang geduurd; het was toch wel duidelijk dat de bron de vliegbasis was?

Een duidelijk vermoeden en iets vaststellen, zijn twee verschillende zaken. We wilden zorgvuldig te werk gaan en zeker weten dat we alle mogelijke vervuilingsbronnen en vervuilingsroutes in kaart hadden gebracht en mogelijke bronnen konden uitsluiten. Op de vliegbasis moesten de metingen speciaal worden ingepland. Het gaat hier om een groot terrein dat in kaart moest worden gebracht. Ook kost het nemen van monsters, het analyseren van monsters en het opstellen van het bronrapport de nodige tijd. 

Wat is oplossing voor de verontreiniging die er nu al is? 

Ons voornemen is de Jelsumer Feart te baggeren om deze op de vereiste diepte/breedte te brengen en daarmee ook de PFOS-verontreiniging weg te halen. We zullen eerst de onderzoeken afronden. Daarnaast is het van belang dat de vervuilingsbron op de vliegbasis gesaneerd wordt. Baggeren van de watergangen buiten de basis heeft pas zin als deze bron is aangepakt. Defensie heeft laten weten dat zij werken aan een plan voor de sanering op de vliegbasis en onderzoeken of er nog andere PFAS-bronnen op de vliegbasis aanwezig zijn. Vervolgens zullen we bepalen hoe en waar precies we waterbodems gaan baggeren. 

Wanneer starten jullie met saneren van de waterbodem?

We hebben nog geen concreet tijdspad. Nu er sprake is van een actieve bron op de vliegbasis, moet deze eerst worden ingedamd. Baggeren is pas zinvol als er geen nieuwe verontreiniging meer bij komt. Ondertussen zullen we een plan uitwerken voor baggeren van de Jelsumer Feart en omgeving. We moeten ook de grenzen van de vervuiling eerst nog nader bepalen.

PFOS is moeilijk uit water te halen, hoe gaan jullie dit verwijderen?

We hebben hier geen pasklaar antwoord op. Bronaanpak op de vliegbasis en baggeren van de vervuilde waterbodems lijken de meest voor de hand liggende opties. We volgen met buitengewone belangstelling alle ontwikkelingen die er zijn op het gebied van zuiveringstechnieken. De verwachting is alleen niet dat we daar de komende tijd al mee aan de slag kunnen gaan.

Leiden de uitkomsten van het brononderzoek nog tot nieuwe gezondheidsadviezen?

Aan de adviezen die eerder zijn versterkt door de GGD Fryslân verandert op dit moment niets. Samengevat: het gebruik van water uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart kan leiden tot een hogere inname van PFOS (PFAS) dan de norm. Daarom adviseert de GGD Fryslân om het water niet te gebruiken als drink- of zwemwater of voor het besproeien van tuinen. Ook (huis) dieren kunnen beter niet van het water drinken of erin zwemmen. Ook het eten van vis uit de vaarten en het eten van eieren van (hobby)kippen die uit de vaarten hebben gedronken wordt afgeraden. 

Wat doen jullie om te voorkomen dat dit in de toekomst weer gebeurt?

Het aanpakken van historische en actieve vervuiling (in de grond en het riool- en drainagestelsel van de hele vliegbasis) is aan vliegbasis/Rijkvastgoeddienst. Defensie heeft bij ons aangekondigd dat zij de grond bij de voormalige brandweerkazerne gaan saneren. Wij blijven tijdens en na deze sanering de kwaliteit van het oppervlaktewater meten. 

Hoe betrekken jullie bewoners in de komende periode?

Bewoners in het gebied rond de Jelsumer en Lytse Feart hebben we als gemeente, GGD Fryslân, Wetterskip Fryslân en Defensie vlak voor het persmoment op woensdag 29 mei 2024 per brief op de hoogte gebracht van de uitslag van het brononderzoek. Ook in de komende periode blijven we gezamenlijk optrekken en, zodra er nieuws is te melden, updates mailen en publiceren. Als het nodig is passen we andere communicatiemiddelen toe. We zijn altijd bereikbaar voor persoonlijke vragen. Op de sites van de vier partijen staan de contactgegevens.